دکلمه شعر و متن

قواعد افزایش و کاهش سرعت

برای دکلمه شعر و متن و یا بیان یک عبارت چگونه می توان سرعت دکلمه یا بیان را مشخص کرد؟ پاسخ به این سوال کار ساده ای نسیت اما نشدنی و ناممکن هم نیست. برای تشخیص سرعت و همچنین اندازه و گام صدا بهترین روش رجوع به تجربه زیستی است. سخن آموز ابتدا باید تصویر آنچه می خواهد دکلمه کند یا بگوید را ببیند و آن را در ذهن تصور کند.

به عنوان مثال در حالت عصبانیت، هیجان، دعوا، فرار، دویدن، دزدی، رقص و آواز و پایکوبی و … سرعت افزایش پیدا می کند و در مواردی چون مستی، غم، دلخوری، سکوت، خاموشی، صبر، رنج، درد، اسارت، حسرت و … کاهش پیدا می کند.

در بسیاری از موارد معمولا افزایش اندازه صدا و سرعت، توام با هم اتفاق می افتد. به عنوان مثال در شادی، عصبانیت، هیجان، هم افزایش اندازه صدا و هم افزایش اندازه سرعت با هم رخ می دهد. یا برعکس در رنج و درد و صبر و مواردی از این دست هر دو با هم کاهش پیدا می کنند. ولی مواردی هم هست مانند دزدی که معمولا با سرعت زیاد ولی بی سر و صدا انجام می شود. یا اگر حرف جدی و یا ایده بسیار مهمی را بخواهیم طرح بکنیم، اندازه صدا را بالا می بریم ولی اندازه سرعت را کاهش می دهیم تا مخاطب فهم دقیق تری نسبت به نظر و ایده ما پیدا کند.

به صورت مصداقی و مثالی موارد زیادی را می توان مطرح کرد و اندازه صدا و اندازه سرعت را در آن مشخص کرد. ولی اصل کلی این است که وقتی سخنی را بیان می کنید و یا شعر و متنی را می خوانید، به ویژگی صدا و سرعت عبارت دقت کنید و با تطبیق آن با تجربیات زیستی خود، اندازه صدا و اندازه سرعت را مشخص و اجرا کنید.

در ادامه به چند مثال در این مورد می پردازیم.

مثال1:

 در یکی از غزل های شاهکار استاد سخن، سعدی شیرازی بیتی با مضمون زیر وجود دارد:

میلت به چه مانَد به خُرامیدنِ طاووس

غَمْزَت به نگه کردنِ آهویِ رمیده

در مصرع اول سعدی میل و توجه یار را به خرامیدن طاووس تشبیه کرده است. خرامیدن که هم با فتح و هم با ضم خ خوانده می شود به معنای با ناز و زیبایی و غرور راه رفتن معشوق است. این معنا نشان می دهد که سرعت در مصرع اول کم است.

در مصرع دوم برای تعیین سرعت معنای دو واژه غمزه و رمیده مهم است. غمزه در ادبیات فارسی به معنای چشم بر هم زدن معشوق یا همان چشمک امروزی است. واژه رمیده به معنای ترسیده و یا دقیق تر، از ترس گریخته است. آهوی رمیده، آهویی است که از ترس فرار کرده است. البته نظر به این نکته که آهو حیوانی چست و چالاک است و بسیار سریع می دود هم اهمیت زیادی دارد.

سعدی در مصرع اول بیان می کند که میل و رغبت و اشتیاق یار به کام و وصال بسیار کند و آهسته و خرامان است و دلربایی و لوندی یار به سرعت آهوی رمیده است. وقتی شما روی یک منقل پر از آتش قرار داشته باشید، زمان برای شما بسیار کند می گذرد و وقتی به قول حافظ گل در بر و می در کف و معشوق به کام است، زمان به سرعت باد می گذرد. با این توضیحات آشکار و واضح است که مصرع اول با سرعت پایین و مصرع دوم با سرعت بالا باید دکلمه شود. البته نکته قابل ذکر این است که در عبارت “میلت به چه ماند” چون جملۀ پرسشی است هم سرعت و هم اندازه صدا کمی افزایش پیدا می کند و در قسمت “خرامیدن طاووس” سرعت و اندازه صدا کاهش می یابد.

مثال2:

 در شعر کاوه یا اسکندر مهدی اخوان ثالث چنین می خوانیم که:

باز ما ماندیم و شهر بی تپش

وآنچه کفتار است و گرک و روبه ست

گاه می گویم فغانی برکشم

باز می بینم صدایم کوته است

در مصرع اول و دوم، اخوان یک تقسیم بندی را بعد از حادثۀ نافرجامی که نمی دانیم چیست ارائه می دهد. ما که زنده ایم و آن ها که مانند کفتار و گرگ و روبه اند یعنی مرده خوار و درنده و حیله گرند و اکثریت مردم شهر که زندگی می کنند ولی مانند مردگان هیچ تپش و شور و حرکتی ندارند.

برای نشان دادن تقابل بین مرگ آدم های شهر و زنده بودن ما می توانیم عبارت باز ما مانده ایم را با اندازه متوسط صدا (2) و شهر بی تپش را با اندازه پایین صدا (1) اجرا کنیم. کفتار و گرگ و روبه که هر سه نمادی از سه صفت اهریمنی است را باید با تاکید کلامی و با شدت و خشونت بیشتری اجرا کرد. البته در این مصرع اندازه صدا متوسط است. اما دو بیت آخر هم در نقطه مقابل هم قرار دارند. در اولی شاعر می گوید که می خواهم حرکتی کنم و شور و غوغا و فریادی به راه اندازم که همه این موارد نشان می دهد که اندازه صدا و سرعت باید بالا رود و در مصرع آخر که دستش کوتاه است و توانی برای این کار ندارد و صدایش به جایی نمی رسد نشان می دهد که اندازه صدا و سرعت باید پایین بیاید.